Prawo austriackie zna dwie - a być może nawet trzy - wersje zasady świadka głównego: Z jednej strony, zasady "małego" i "dużego" głównego świadka, zawarte w § 41a austriackiego kodeksu karnego (StrafgesetzbuchStGB) oraz § 209a austriackiego kodeksu postępowania karnego (StrafprozessordnungStPO), odpowiednio, mają zastosowanie do niektórych przestępstw. Z kolei podstawowa zasada dotycząca świadków w prawie antymonopolowym znajduje się w § 11b austriackiej ustawy o ochronie konkurencji (WettbewerbsgesetzWettbG) i § 209b StPO, a także znajduje zastosowanie w wykrywaniu, badaniu i ściganiu przestępstw kartelowych.

Z dniem 1 stycznia 2022 r. ustawodawca austriacki przedłużył pierwotnie ograniczony okres obowiązywania § 209a i 209b StPO o kolejne siedem lat i wprowadził zmiany zarówno do zasady dużego świadka głównego, jak i do jej odpowiednika w zakresie ochrony konkurencji. Zmiany te będą przedmiotem niniejszego artykułu. W pierwszej części omówiona zostanie zasada dużego głównego świadka. Druga część poświęcona jest zasadzie świadka głównego w prawie antymonopolowym.

1. Zasada głównego świadka w austriackim prawie karnym

1.1. Kiedy zasada głównego świadka została wprowadzona do austriackiego prawa karnego?

Prawo międzynarodowe zobowiązuje Austrię do wprowadzenia zasady głównego świadka. Ratyfikując Konwencję OECD o zwalczaniu przekupstwa zagranicznych funkcjonariuszy publicznych w międzynarodowych transakcjach handlowych, Austria zobowiązała się do wspólnej odpowiedzialności za "zwalczanie przekupstwa zagranicznych funkcjonariuszy publicznych w międzynarodowych transakcjach handlowych".^[i] Rozstrzygnięcia i ugody pozasądowe stają się coraz ważniejszym filarem walki z poważnymi przestępstwami gospodarczymi, w tym przekupstwem zagranicznych urzędników.^[ii]

W dniu 1 stycznia 1998 r. weszła w życie w Austrii tzw. zasada "małego" głównego świadka. Stworzyła ona perspektywę wystąpienia okoliczności łagodzących dla wnioskującego świadka, ale w tamtym czasie ustawodawca nie chciał przyznać całkowitego zwolnienia z odpowiedzialności karnej.

Z dniem 1 stycznia 2011 r. weszła w życie dodatkowo zasada "dużego" świadka głównego. Początkowo miała ona przestać obowiązywać 31 grudnia 2016 r. Praktyczna ocena wykazała jednak, że choć uznano znaczenie tej zasady, to od czasu jej wprowadzenia zastosowano ją tylko w kilku sprawach. Ostateczna ocena przepisu nie była więc możliwa. W dniu 1 stycznia 2017 r. ustawodawca uchwalił zmienioną wersję przepisu, który miał wygasnąć w dniu 1 stycznia 2022 r.[iii]

W 2020 roku kolejna ocena wykazała, że zasada głównego świadka została uznana za pozytywną i nie można z niej zrezygnować, natomiast ponownie wskazano obszary wymagające poprawy. W związku z tym, a także z międzynarodowymi zobowiązaniami Austrii, przepis został ponownie zmieniony i przedłużony o kolejne siedem lat, aby umożliwić dalszą ocenę.[iv]

Ostatnie zmiany w zasadzie dotyczącej dużych świadków głównych omówiono w pytaniu 1.3 poniżej.

1.2. Kiedy ma zastosowanie zasada świadka głównego?

Jedynie w przypadku niektórych poważnych czynów, które zostały szczegółowo określone w statucie, można zastosować zasadę świadka głównego.

Krótko mówiąc, aby zasada głównego świadka miała zastosowanie, główni świadkowie muszą:

1. dobrowolnie ujawniają swoją wiedzę, która musi znacząco przyczynić się do wyjaśnienia czynów przestępczych, wykraczających poza ich udział - zawsze musi być w nie zaangażowana co najmniej jedna osoba trzecia;
2. dobrowolnie zwracają się do prokuratury lub policji kryminalnej;
3. przyznanie się do winy;
4. nie był jeszcze przesłuchiwany w charakterze podejrzanego i nie musiał być stosowany żaden przymus.

Jeśli do prokuratury zgłosi się potencjalny główny świadek, prokuratura musi przeprowadzić wstępne badanie w celu ustalenia, czy można zastosować zasadę głównego świadka. Postępowanie należy tymczasowo umorzyć, jeżeli nie ma ku temu oczywistych powodów. Jeżeli następnie okaże się, że wymogi te są spełnione, prokuratura musi postępować tak, jak w przypadku zmiany miejsca pobytu. Oznacza to, że nakłada na głównego świadka określony warunek, np. zapłatę określonej kwoty pieniężnej, wykonanie prac społecznych lub wyznaczenie okresu próbnego, a także obowiązek dalszej współpracy z prokuraturą przy rozwiązywaniu przestępstwa. Jeżeli główny świadek wykonał nakazane świadczenia, prokuratura umarza postępowanie przygotowawcze, zastrzegając sobie warunkowe prawo do późniejszego wniesienia oskarżenia.

Jeżeli postępowanie karne przeciwko osobie trzeciej lub osobom trzecim zostało prawomocnie umorzone lub jeżeli środki przeciwko osobie trzeciej zostały zakończone z powodu jej aresztowania, prokuratura ostatecznie umarza postępowanie przeciwko głównemu świadkowi, o ile główny świadek wykonał zlecone mu czynności lub upłynął wyznaczony okres próbny. Jeżeli dalsze postępowanie wyjaśniające wykaże, że wymagania te nie zostały spełnione, prokuratura kontynuuje postępowanie przeciwko głównemu świadkowi i powiadamia go o tym. W takim przypadku mogą zostać spełnione wymogi zasady małego świadka głównego.

1.3. Jakie są najnowsze zmiany?

Przed ostatnią nowelizacją § 209a StPO istniała niepewność co do tego, czy status głównego świadka można uzyskać również poprzez zwrócenie się do policji kryminalnej, a nie do prokuratury. W istocie, gdyby potencjalny główny świadek zwrócił się do policji kryminalnej, a ta nie skoordynowała natychmiast działań z prokuraturą, nie mógłby uzyskać statusu głównego świadka.[v]

Zmieniony tekst paragrafu 209a StPO eliminuje obecnie tę niepewność, wyjaśniając, że, oprócz prokuraturygłówni świadkowie mogą również skontaktować się z policja kryminalna. Dalsze postępowanie pozostaje jednak w gestii prokuratury.

2. Zasada głównego świadka w austriackim prawie antymonopolowym

2.1. Kiedy wprowadzono zasadę głównego świadka do austriackiego prawa antymonopolowego?

Również w dziedzinie prawa antymonopolowego Austria jest zobowiązana do zapewnienia możliwości stosowania zasady świadka głównego na mocy art. 23 dyrektywy (UE) 2019/1 (dyrektywa ECN+).

Zasada głównego świadka jest częścią austriackiego prawa antymonopolowego od 1 stycznia 2006 roku. Odpowiednie przepisy znajdują się w § 11b austriackiej ustawy o ochronie konkurencji (Wettbewerbsgesetz - WettbG), a 1 stycznia 2011 r. wszedł w życie odpowiedni przepis w § 209b StPO.

2.2. Kiedy stosuje się Zasadę Głównego Świadka?

Główna zasada dotycząca świadków w prawie antymonopolowym pozwala Federalnemu Urzędowi Ochrony Konkurencji (Bundeswettbewerbsbehörde), aby nie nakładać grzywny na przedsiębiorstwo współpracujące w przypadku pewnych naruszeń przepisów antymonopolowych.

Pracownikom takich firm należy także zapewnić możliwość uniknięcia kary jako głównym świadkom. W tym celu muszą być spełnione następujące warunki:

1. Federalny Urząd Ochrony Konkurencji nie nakłada grzywny na przedsiębiorstwo, albo Komisja Europejska lub organy ochrony konkurencji innych państw członkowskich stosują zasadę świadka głównego;
2. Federalny prokurator ds. karteli (Bundeskartellanwalt) uważa, że pracownicy, którzy uczestniczyli w naruszeniu przepisów przez firmę, nie powinni być karani za powiązane z tym przestępstwo i zgłasza ten fakt do prokuratury;
3. Pracownicy firmy muszą ujawnić prokuraturze i sądowi całą wiedzę, jaką posiadają na temat swoich działań i faktów istotnych dla wyjaśnienia przestępstw.

Jeśli wymogi te zostaną spełnione, prokuratura umarza postępowanie przeciwko danym pracownikom, zastrzegając sobie warunkowe prawo do późniejszego wniesienia oskarżenia.

2.3. Jakie są najnowsze zmiany?

Poprzednie sformułowanie sekcji 209b ust. 1 StPO koncentrowało się na wkładzie przedsiębiorstwa w badanie karteli. Zmieniony przepis ma na celu dodatkowo skupić się na wkładzie poszczególnych pracowników. W rezultacie Federalny Prokurator ds. Karteli będzie mógł rozróżniać składki poszczególnych pracowników, dopuszczając jedynie aktywnie współpracujący pracownicyale nie ci, którzy odmówią współpracy z austriackim Federalnym Urzędem Ochrony Konkurencji, aby skorzystać ze statusu głównego świadka.

Zmiana ta ma na celu zachęcenie pracowników do ujawnić całą swoją wiedzę na wczesnym etapie dochodzenia. Federalny Prokurator ds. Karteli nieuchronnie może sporządzić sprawozdanie dla prokuratury dopiero na dość późnym etapie postępowania, a mianowicie po zakończeniu przez Federalny Urząd Ochrony Konkurencji dochodzenia w sprawie danej firmy. W związku z tym równoległe dochodzenia karne prowadzone przez prokuraturę mogą być zakończone dopiero po ujawnieniu wszystkich faktów. Im wcześniej pracownicy ujawnią całą swoją wiedzę, tym wcześniej będzie można zakończyć postępowanie karne.[vi]

Aktywną współpracę poszczególnych pracowników należy oceniać na podstawie współpracy pracownika, który możliwe w zależności od poziomu wiedzy danego pracownika i etapu postępowania. Jeśli pracownik posiada jedynie częściową wiedzę, która służy jedynie do ujawnienia części bezprawnego postępowania, ale mimo to aktywnie współpracuje i ujawnia całą swoją wiedzę w odpowiednim czasie, powinien mieć możliwość skorzystania z ochrony głównego świadka, o ile spełnione są wszystkie pozostałe warunki.[vii]

Wyjaśniono również, że zakres współpracy samego przedsiębiorstwa należy uwzględnić w zawiadomieniu Federalnego Prokuratora Kartelowego skierowanym do prokuratury.

Paragraf 209b (2) StPO został zmieniony, aby umożliwić prokuraturze wstrzymanie dochodzenia w sprawie poszczególnych pracowników tylko wtedy, gdy już ujawnili swoją wiedzę. Wcześniej dochodzenia mogły być wstrzymywane warunkowo, pod warunkiem zobowiązania się pracowników do ujawnienia posiadanej wiedzy. Również ta zmiana ma na celu zachęcenie pracowników do ujawniania posiadanych informacji na jak najwcześniejszym etapie.

Uwagi

Ogólnie rzecz biorąc, za pozytywną można uznać podjętą przez ustawodawcę austriackiego próbę zwiększenia pewności prawnej poprzez wyjaśnienie, że status głównego świadka można uzyskać również poprzez zwrócenie się do policji kryminalnej, oraz poprzez podjęcie kroków mających na celu przyspieszenie postępowania na podstawie § 209b StPO. Okaże się jeszcze, czy zmiany te zwiększą praktyczne znaczenie przepisów o głównym świadku, które - w obszarze ogólnego prawa karnego - było do tej pory raczej ograniczone.

Wątpliwe jest, czy decyzja o ponownym ograniczeniu stosowania przepisów (po raz trzeci) jest rozsądna, aby umożliwić dalszy okres oceny i reformy, czy też jedynie zwiększa niepewność potencjalnych głównych świadków. Jak zauważono w innym miejscu,[viii] ustawodawca austriacki ograniczył okres oceny do zaledwie dwóch tygodni w czasie jesiennych wakacji przed wprowadzeniem najnowszych zmian. Wydaje się, że ciągłe ograniczanie okresu obowiązywania przepisów w imię dalszej oceny i reformy, przy jednoczesnym skróceniu okresu oceny, który umożliwia udział zainteresowanych stron, przynosi efekt przeciwny do zamierzonego.

[i] Konwencja OECD o zwalczaniu przekupstwa zagranicznych funkcjonariuszy publicznych w międzynarodowych transakcjach handlowych, preambuła.

[ii] ErlRV 1175 BlgNR XXVII. GP, s. 1 (Uwagi legislacyjne, dostępne w języku niemieckim na stronie https://www.parlament.gv.at/PAKT/VHG/XXVII/I/I_01175/index.shtml).

[iii] Schroll/Kert w Fuchs/Ratz, WK StPO § 209a mn 3.

[iv] ErlRV 1175 BlgNR XXVII. GP, s. 1 (n ii supra).

[v] Id., p. 2.

[vi] Id.., p. 3.

[vii] ibid.

[viii] Astrid Ablasser-Neuhuber, 3 Fragen an Astrid Ablasser-Neuhuber, AnwBl 2022/22, s. 14 (dostępny w jęz. niemieckim na stronie https://rdb.manz.at/document/rdb.tso.LIanwbl20220111?execution=e5s1).