W dniu 24 listopada 2020 r. Parlament Europejski przyjął dyrektywę w sprawie działań reprezentacyjnych mających na celu ochronę zbiorowych interesów konsumentów (dyrektywa),[i] który stał się decydującym krokiem Unii Europejskiej (UE) w kierunku zbudowania mechanizmu zbiorowego dochodzenia roszczeń we wszystkich 27 państwach członkowskich UE. Po raz pierwszy zaproponowany przez Komisję Europejską w kwietniu 2018 r. jako część pakietu New Deal for Consumers,[ii] Dyrektywa zapewnia konsumentom w całej UE możliwość reprezentowania przez uprawnione podmioty w krajowych i transgranicznych pozwach zbiorowych. Państwa członkowskie muszą dokonać transpozycji dyrektywy do 25 grudnia 2022 r. i mają kolejne 6 miesięcy na jej zastosowanie. W związku ze zbliżającym się terminem transpozycji, oczekuje się, że austriacki ustawodawca przedstawi projekt ustawy o wdrożeniu dyrektywy w 2022 roku. Istotne jest zatem dokonanie przeglądu dyrektywy poprzez przedstawienie jej głównych punktów i przeanalizowanie jej wpływu na obecne ramy prawne działań reprezentacyjnych w Austrii.

Zakres stosowania

Dyrektywa chroni interesy konsumentów poszkodowanych w wyniku naruszeń ogólnego prawa konsumenckiego, ochrony danych, usług finansowych, podróży i turystyki, energii, telekomunikacji, środowiska, zdrowia, podróży lotniczych i kolejowych (art. 2 ust. 1 w związku z załącznikiem I). Państwa członkowskie zachowują swobodę rozszerzenia zakresu dyrektywy na inne dziedziny, które uznają za konieczne (motyw 18).

Podmioty kwalifikowane

Powództwa reprezentacyjne mogą być wnoszone przez uprawnione podmioty wyznaczone przez państwa członkowskie. W kontekście powództw transgranicznych, kwalifikowane podmioty będą musiały spełniać następujące wymagania (art. 4 ust. 3):

• Należy wykazać 12 miesięcy wcześniejszej działalności w dziedzinie ochrony konsumentów;
• Mają uzasadniony interes w ochronie konsumentów;
• Mają charakter niedochodowy;
• Nie podlega postępowaniu upadłościowemu;
• Nie mają powiązań ze stronami, które mają interes gospodarczy we wniesieniu powództwa reprezentacyjnego.

Państwa członkowskie zachowują swobodę określania obowiązujących wymagań, które muszą zostać spełnione przez kwalifikowane podmioty w odniesieniu do działań krajowych, pod warunkiem że są one zgodne z celami dyrektywy. Dyrektywa umożliwia wyznaczenie kwalifikowanych podmiotów ad hoc.

Państwa członkowskie są zobowiązane do umieszczania informacji o kwalifikowanych podmiotach w publicznie dostępnych krajowych elektronicznych bazach danych (art. 14 ust. 1) i oceniania ich co 5 lat pod kątem zgodności z odpowiednimi wymaganiami (art. 5 ust. 3).

Dostępne środki

Uprawnione podmioty mogą dochodzić następujących rodzajów środków w ramach powództwa reprezentacyjnego:

• Środki zabezpieczające obejmujące środki tymczasowe i ostateczne w celu zaprzestania lub zakazania naruszenia (art. 8);
• Środki odwoławcze obejmujące odszkodowanie, naprawę, zastąpienie, obniżenie ceny, rozwiązanie umowy lub zwrot zapłaconej ceny (art. 9 ust. 1).

Aby uzyskać środki zabezpieczające, uprawnione podmioty nie muszą udowadniać, że indywidualni konsumenci ponieśli jakąkolwiek rzeczywistą stratę lub szkodę, ani że przedsiębiorca działał z premedytacją lub dopuścił się zaniedbania. W szczególności art. 17 stanowi, że reprezentatywne powództwa o wydanie nakazu zaprzestania szkodliwych praktyk powinny być prowadzone w trybie przyspieszonym.

Jeśli chodzi o środki dochodzenia roszczeń, dyrektywa wymaga, aby wybrana forma dochodzenia roszczeń umożliwiała konsumentom korzystanie ze środków naprawczych przewidzianych w tym środku bez konieczności wnoszenia odrębnego powództwa (art. 9 ust. 6).

Udział konsumentów

Państwa członkowskie mają swobodę wyboru jednego z poniższych mechanizmów lub ich kombinacji w celu określenia udziału poszkodowanych konsumentów w powództwach reprezentacyjnych dotyczących środków odwoławczych (art. 9 ust. 2):

• W ramach mechanizm opt-in, od konsumentów należy wymagać wyraźnego wyrażenia woli, aby w powództwie reprezentacyjnym o środki dochodzenia roszczeń był reprezentowany przez upoważniony podmiot;
• W ramach mechanizm rezygnacjiNależy wymagać od konsumentów, aby wyraźnie wyrazili swoje życzenie, aby nie być reprezentowanymi przez upoważniony podmiot w powództwie reprezentacyjnym o środki odwoławcze.

Mechanizm opt-in jest jednak obowiązkowy dla konsumentów, którzy nie mają miejsca zamieszkania w państwie członkowskim, w którym wniesiono powództwo reprezentacyjne (art. 9 ust. 3).

Zgoda konsumenta nie jest konieczna w przypadku powództw o wydanie nakazu zaprzestania szkodliwych praktyk, co oznacza, że upoważnione podmioty mogą dochodzić roszczeń o wydanie nakazu zaprzestania szkodliwych praktyk bez milczącej lub wyraźnej zgody konsumentów (art. 8 ust. 3).

Aby uniknąć wydawania sprzecznych orzeczeń i wybierania sądu ze względu na możliwość korzystniejszego rozstrzygnięcia sprawy, konsumenci uczestniczący w powództwie reprezentacyjnym dotyczącym środków naprawczych nie mogą brać udziału w innych powództwach reprezentacyjnych o tym samym roszczeniu i czerpać z nich korzyści (motywy nr 4, 46). Konsumenci mogą jednak po powództwie reprezentacyjnym o wydanie nakazu zaprzestania szkodliwych praktyk wnosić odrębne powództwa indywidualne przeciwko temu samemu przedsiębiorcy o to samo roszczenie i wykorzystywać odpowiednią decyzję sądu jako dowód (art. 15). Warto zauważyć, że obowiązujące okresy przedawnienia dla poszkodowanych konsumentów zostaną zawieszone lub przerwane w oczekiwaniu na powództwo reprezentacyjne o wydanie nakazu zaprzestania szkodliwych praktyk (art. 16).

Rozstrzygnięcie w sprawie roszczeń

W celu wspierania zawierania ugód w sprawach o naprawienie szkody, w art. 11 ust. 1 przewidziano możliwość zawierania ugód w sprawach o naprawienie szkody:

• albo na wniosek uprawnionego podmiotu i przedsiębiorcy; albo
• wezwanie sądu i organu administracyjnego po konsultacji z podmiotem uprawnionym i przedsiębiorcą.

Jednakże każda zawarta ugoda podlega zatwierdzeniu przez sąd. Ponadto państwa członkowskie zezwolą sądom na odrzucenie ugody uznanej za nieuczciwą, w którym to przypadku sąd będzie nadal rozpatrywał powództwo reprezentacyjne (art. 11 ust. 3).

Zasadniczo ugody będą wiążące dla przedsiębiorcy, podmiotu kwalifikowanego i wszystkich zainteresowanych konsumentów. Konsumenci mogą jednak zdecydować się na odstąpienie od ugody (art. 11 ust. 4).

Zasady dotyczące kosztów

Aby uniknąć wątpliwych i spekulacyjnych roszczeń, dyrektywa nakłada wysoki próg na przejrzystość źródeł finansowania powództw reprezentacyjnych. Przede wszystkim podmioty kwalifikowane będą zobowiązane do ogólnego ujawnienia źródła finansowania na swoich stronach internetowych (art. 4 ust. 3 lit. f)). Ponadto, wnosząc powództwo reprezentacyjne, muszą one przedstawić sądowi lub organowi administracyjnemu przegląd finansowy, w którym wymienione są źródła funduszy wykorzystanych do wsparcia powództwa reprezentacyjnego, co stanowi tego dowód (art. 10 ust. 2):

• Na ich decyzje nie ma nadmiernego wpływu fundator;
• Skarga nie jest finansowana przez konkurenta strony pozwanej.

Aby zagwarantować, że podmioty kwalifikowane nie będą pozbawione możliwości prowadzenia odpowiednich postępowań ze względu na finansowanie, dyrektywa zobowiązuje państwa członkowskie do zapewnienia pozwom reprezentacyjnym niezbędnych środków wsparcia, takich jak finansowanie publiczne, ograniczenie kosztów sądowych itp. (art. 20).

Jeżeli chodzi o podział kosztów, z zastrzeżeniem warunków i wyjątków przewidzianych w prawie krajowym, powództwa reprezentacyjne opierają się na zasadzie "przegrany płaci" (art. 12 ust. 1).

Konsumenci indywidualni zasadniczo nie powinni ponosić kosztów postępowania, z wyjątkiem sytuacji, w których koszty zostały poniesione w wyniku ich umyślnego lub wynikającego z zaniedbania działania, takiego jak przedłużanie postępowania z powodu bezprawnego zachowania (art. 12 ust. 3 w związku z motywem nr 38).

Wpływ dyrektywy na ustawodawstwo austriackie

Obecne ramy prawne w Austrii przewidują następujące instrumenty w zakresie dochodzenia roszczeń zbiorowych i pozwów zbiorowych:

Skargi wniesione przez określone stowarzyszenia: Prawo austriackie zezwala niektórym osobom prawnym wymienionym w art. 14 ustawy o nieuczciwej konkurencji (Bundesgesetz gegen den unlauteren Wettbewerb, UWG) oraz art. 29 ustawy o ochronie konsumentów (Konsumentenschutzgesetz, KSchG) (głównie organizacje konsumenckie) do wnoszenia takich powództw (Verbandsklage), gdy w grę wchodzi interes zbiorowy. Jednakże powództwa te mogą być stosowane wyłącznie w celu uzyskania nakazu sądowego.

Przykładowe działania: Zgodnie z art. 502 (5 ust. 3) austriackiego kodeksu postępowania cywilnego (Zivilprozessordnung, ZPO), stowarzyszenia uprawnione do wnoszenia skarg zgodnie z § 29 KSchG mogą również wnieść powództwo próbne i odwołać się od decyzji przed austriackim Sądem Najwyższym (Oberster Gerichtshof, OGH), niezależnie od kwoty sporu. Stowarzyszenia mogą wnieść powództwo przeciwegzekucyjne tylko wtedy, gdy osoby poszkodowane odstąpiły swoje roszczenia dla celów procesowych (§ 227 ZPO). Sąd może przyznać odszkodowanie lub inną rekompensatę. Idea pozwów wzorcowych polega na tym, że po wydaniu decyzji przez OGH inni poszkodowani konsumenci będą mogli uzyskać odszkodowanie na podstawie tej decyzji w odrębnym postępowaniu.

Pozwy zbiorowe w stylu austriackim: Mimo że w Austrii nie istnieją ramy prawne dla powództw o odszkodowanie, gwałtowny wzrost liczby roszczeń zbiorowych w ciągu ostatnich 10 lat doprowadził do rozwoju "powództwa zbiorowego w stylu austriackim" (Sammelklage). Mechanizm ten opiera się na połączeniu kilku przepisów austriackiego kodeksu postępowania cywilnego.[iii] W ramach tego typu działań, indywidualne roszczenia są przypisane do jednego powoda (często stowarzyszenia), który następnie dochodzi tych połączonych roszczeń w swoim własnym imieniu. Wszystkie roszczenia muszą mieć podobną przyczynę powództwa i te same kwestie faktyczne lub prawne. Pozwy zbiorowe w stylu austriackim są często finansowane przez osoby trzecie. Dzięki temu mechanizmowi możliwe jest uzyskanie odszkodowania pieniężnego.

Mimo że Austria zapewnia różne metody, nadal brakuje jej wyraźnego instrumentu dochodzenia roszczeń zbiorowych, który jest wymagany na mocy dyrektywy. Rząd jest zobowiązany do wdrożenia funkcjonujących ram dochodzenia roszczeń zbiorowych do końca 2022 r. Nawet jeśli nie jest jeszcze jasne, w jaki sposób Austria wykorzysta swobodę, jaką dyrektywa daje państwom członkowskim, można dokonać pewnych przewidywań w oparciu o kwestie poruszone powyżej.

Po dokonaniu transpozycji dyrektywy w Austrii wykaz podmiotów uprawnionych obecnie do występowania z powództwem o wydanie nakazu zaprzestania szkodliwych praktyk w powództwach reprezentacyjnych zostanie prawdopodobnie również włączony do wykazu podmiotów uprawnionych do korzystania ze środków odwoławczych.

Ponadto w austriackim prawie procesowym najprawdopodobniej nastąpią istotne zmiany w zakresie finansowania postępowań odszkodowawczych przez osoby trzecie. Mimo że finansowanie postępowań gospodarczych nie jest uregulowane na poziomie ustawowym, stało się ono popularne w sferze masowych pozwów o odszkodowanie. W szczególności, legalność finansowania przez osoby trzecie powództw o zadośćuczynienie została potwierdzona i zaaprobowana przez austriacki Sąd Najwyższy.[iv] Wprowadzenie odpowiednich zabezpieczeń przewidzianych w dyrektywie w odniesieniu do finansowania zewnętrznego prawdopodobnie przyczyni się do zapobiegania niepoważnym roszczeniom.

Wreszcie, nowością w ustawodawstwie austriackim będzie potencjalne wprowadzenie procedury oceny i zatwierdzania ugód odszkodowawczych przez sądy i organy administracyjne, jak również przerwanie biegu przedawnienia dla poszkodowanych konsumentów w ramach powództwa reprezentacyjnego.

Uwagi

Dyrektywa stanowi znaczący krok naprzód w egzekwowaniu europejskiego mechanizmu dochodzenia roszczeń zbiorowych. Mimo że istnieje pewien sceptycyzm co do zdolności państw do zapewnienia koniecznych środków finansowych na powództwa reprezentacyjne, dyrektywa ustanawia zharmonizowane ramy stosowania przepisów o ochronie konsumentów w przypadku roszczeń odszkodowawczych na dużą skalę, zapewniając jednocześnie wystarczające zabezpieczenia przed nadużyciami prawnymi.

Oczywiste jest, że dyrektywa daje państwom członkowskim znaczną swobodę w zakresie transpozycji do krajowych ram prawnych. W tym względzie skuteczne wdrożenie dyrektywy będzie w dużej mierze zależało od wyborów proceduralnych dokonanych przez państwa członkowskie. W szczególności, w zależności od sposobu transpozycji dyrektywy do krajowego systemu prawnego przez rząd austriacki, takie powództwa reprezentacyjne mogą stanowić nowe wyzwanie dla stron, które dotychczas nie były narażone na tego rodzaju działania. W związku z tym przedsiębiorstwa i uprawnione organy powinny być przygotowane na prawdopodobny wzrost liczby sporów sądowych z udziałem konsumentów.

[i] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/1828 z dnia 25 listopada 2020 r. w sprawie działań reprezentacyjnych mających na celu ochronę zbiorowych interesów konsumentów i uchylająca dyrektywę 2009/22/WE (Dz.U. L 409 z 4.12.2020, s. 1-27). https://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/LSU/?uri=CELEX%3A32020L1828

[ii] Komisja Europejska (11 kwietnia 2018 r.) Komunikat prasowy A New Deal for Consumers: Komisja wzmacnia prawa konsumentów w UE i ich egzekwowanie. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_18_3041

[iii] Zob. sekcje 11, 187 i 227 ZPO.

[iv] OGH, 27 lutego 2013 r., 6 Ob 224/12b.