Począwszy od końca lutego 2022 roku Unia Europejska, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i inne państwa nałożyły na Rosję i Białoruś daleko idące sankcje. Nałożone środki obejmują m.in. zamrożenie aktywów osób i firm, zakaz transakcji z różnymi podmiotami, ograniczenia lub zakaz importu rosyjskiego gazu, ropy i węgla oraz wstrzymanie notowań akcji rosyjskich firm na giełdach papierów wartościowych, przy czym niemal na pewno pojawią się dodatkowe środki.

Środki te z pewnością będą miały znaczący wpływ na międzynarodowe stosunki handlowe i prawdopodobnie doprowadzą do wzrostu liczby sporów, z których wiele będzie kierowanych do arbitrażu. Jednakże, w świetle stale zmieniającego się krajobrazu gospodarczego i geopolitycznego, nadal istnieje duża niepewność w zakresie rozstrzygania sporów. Niniejszy artykuł nie zawiera szczegółowych informacji na temat nałożonych sankcji, lecz raczej ogólne odpowiedzi na pytania, które mogą pojawić się u stron, których kontrahent objęty jest sankcjami lub których umowa dotyczy kwestii objętych sankcjami.

Czytelnicy powinni pamiętać, że w świetle stale zmieniającego się krajobrazu sankcji, niniejszy artykuł ma na celu jedynie przedstawienie ogólnego przeglądu na wysokim poziomie.

1. Co się dzieje, gdy wykonanie umowy nie jest już możliwe lub zgodne z prawem?

Nałożone środki ekonomiczne mogą prowadzić do sytuacji, w których wykonanie umowy staje się niemożliwe. Niektóre umawiające się strony mogą powoływać się na nałożone sankcje, aby usprawiedliwić swoje niewykonanie. W wielu systemach prawnych ustalenie, czy niewykonanie umowy może być uzasadnione na tej podstawie, będzie podlegało doktrynie prawnej siła wyższa.

Siła wyższaOznacza to, że niespodziewane okoliczności zewnętrzne, na które strony nie mają wpływu, uniemożliwiają wykonanie zobowiązań umownych. Wiele umów handlowych zawiera siła wyższa klauzule, które usprawiedliwiają niewykonanie kontraktu w przypadku pewnych określonych zdarzeń, często obejmujących takie terminy jak "wojna", "inwazja", "działania wojenne", "strajki" i "zakłócenia przemysłowe". To, czy niewykonanie kontraktu może być usprawiedliwione z powodu sankcji rosyjskich, a także jakie są konsekwencje takiego niewykonania, może zależeć od zakresu sankcji rosyjskich. siła wyższa klauzula zawarta w umowie. Zaleca się dokładne przeanalizowanie konkretnych sformułowań zawartych w umowie. siła wyższa klauzula.

Chociaż niektóre systemy prawne (np. Francja) uznają koncepcję i konsekwencje siła wyższa w ustawodawstwie krajowym (np. we Francji) lub orzecznictwie (np. w Austrii), inne nie (np. w Anglii). W tym drugim przypadku, w razie braku umowy siła wyższa klauzuli, strony nie mogłyby powoływać się na tę doktrynę, aby usprawiedliwić niewykonanie umowy.

Dla stron umów o międzynarodowej sprzedaży towarów Konwencja Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów (CISG), jeśli ma zastosowanie, określa skutki niewykonania umowy z powodu siła wyższa. Sprzedawca może nie ponosić odpowiedzialności odszkodowawczej, jeżeli zgodnie z art. 79 ust. 1 CISG wykaże, że jego zaniechanie było "...duedoanprzeszkoda poza jego kontroląorazżemożenierozsądniebyćoczekiwanydomają.przeszkodaw momenciewniosekumowylub .douniknęlilub .przezwyciężyć ją lub jej konsekwencje."

Sankcje mogą również prowadzić do sytuacji, w których wykonanie umowy stało się niezgodne z prawem. W takich przypadkach można twierdzić, że umowa została unieważniona. Doktryna frustracjaW zależności od systemu prawnego, w którym funkcjonuje umowa, zwykle ma ona zastosowanie, gdy po jej zawarciu wystąpią okoliczności, które uniemożliwiają jej wykonanie lub czynią ją nieracjonalną. Okoliczności takie mogą obejmować na przykład przeszkody fizyczne i prawne. W prawie angielskim doktryna frustracji jest dobrze ugruntowanym, choć wąskim wyjątkiem od zasady, że strona, która nie wywiązuje się z umowy, ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą. Prawo austriackie zna podobną koncepcję (Wegfall der Geschäftsgrundlage) w § 901 austriackiego kodeksu cywilnego.

Doktryna trudności mogą być włączone do klauzuli umownej lub mogą mieć podstawę prawną w niektórych systemach prawnych. Klauzule dotyczące trudności chronią strony przed ryzykiem wystąpienia trudności w związku z nieprzewidzianymi zmianami wynikającymi z okoliczności zewnętrznych.

Strony mogą uregulować istotne wpływy na ich prawa i obowiązki w związku z nieprzewidzianymi okolicznościami, w tym istotna niekorzystna zmiana (MAC) lub istotne zdarzenie niepożądane (MAE), które mogą przewidywać prawo do zmiany cen i warunków i/lub prawo do odstąpienia od umowy. To, czy został osiągnięty wymagany próg uruchamiający klauzule MAC/MAE, może być przedmiotem zażartych sporów i może być ustalane tylko w poszczególnych przypadkach.

2. Czy spory z podmiotami objętymi sankcjami mogą być rozstrzygane w drodze arbitrażu?

Sankcje mogą mieć istotny wpływ na to, czy możliwe jest rozstrzygnięcie sporu w drodze arbitrażu.

Sankcje zakazujące świadczenia usług lub zamrażające aktywa mogą objąć także działalność arbitrów lub uniemożliwić arbitrowi przyjmowanie płatności od strony objętej sankcjami. Możliwość działania arbitrów zależy również od ich obywatelstwa i miejsca zamieszkania, a także od siedziby sądu arbitrażowego. W przypadku arbitrażu instytucjonalnego może dojść do sytuacji, w której płatności na rzecz lub od instytucji arbitrażowej nie będą legalne.[i] Może się tak zdarzyć na przykład wtedy, gdy instytucja zwraca część zaliczki na poczet poniesionych kosztów.

Instytucje arbitrażowe mogą pytać strony i arbitrów o udział w arbitrażu stron objętych sankcjami oraz przeprowadzać własne kontrole pod kątem sankcji i badania due diligence stron i ich rzeczywistych beneficjentów. Instytucje mogą odmówić administrowania arbitrażem, jeśli umowa arbitrażowa w sposób zasadniczy odbiega od regulaminu lub jest z nim niezgodna.[ii] lub może być zmuszony do uzyskania licencji przed rozpoczęciem prowadzenia arbitrażu.[iii]

W zakresie świadczenia usług prawnych mogą istnieć wyjątki, które umożliwiają arbitrom otrzymywanie płatności od stron objętych sankcjami. Wyjątki są uzależnione od uzyskania odpowiedniej licencji.

Dalsza ostrożność wymagana jest w przypadku, gdy umowa ze stroną rosyjską objętą sankcjami zawiera zapis o arbitrażu. Od połowy 2020 roku rosyjski Kodeks postępowania arbitrażowego (tj. handlowego, a nie arbitrażowego) zawiera przepisy ustanawiające wyłączną jurysdykcję rosyjskich sądów arbitrażowych w sporach z udziałem strony objętej sankcjami lub gdy spór powstał w związku z sankcjami. W grudniu 2021 roku rosyjski Sąd Najwyższy przyjął rozszerzającą interpretację tego prawa. W rezultacie strony obłożone sankcjami, preferujące jurysdykcję sądów rosyjskich, mogą obecnie odstąpić od ważnej umowy arbitrażowej.[iv]

3. Jakie są praktyczne aspekty, jeśli dojdzie do arbitrażu?

Jak wspomniano powyżej, miejsce zamieszkania i narodowość arbitrów mają wpływ na to, czy mogą oni wykonywać swój mandat, ponieważ mogą być związani sankcjami nałożonymi przez ich państwo macierzyste, nawet jeśli zasiadają w organie arbitrażowym w innym miejscu.

Firmy prawnicze będą musiały rozważyć, czy mogą reprezentować w arbitrażu klienta objętego sankcjami lub czy narodowość poszczególnych prawników w firmie nie budzi obaw związanych z sankcjami i tym samym nie wyklucza ich z pracy nad daną sprawą. Aby uniknąć pomyłki, każdy klient, zwłaszcza rosyjski lub mający ewentualne powiązania z Rosją, powinien być dokładnie sprawdzony, aby wykluczyć wszelkie powiązania z podmiotami objętymi sankcjami, a w razie istnienia powiązań, działać wyłącznie w ramach przepisów prawa. Dokładne sprawdzenie struktury korporacyjnej klienta jest niezbędne, choć wymagające. Listę osób i podmiotów znajdujących się na "czarnej liście" Unii Europejskiej można znaleźć w rozporządzeniu wykonawczym Rady (UE) nr 2022/261 z 23 lutego 2022 roku,[v] które uzupełnia rozporządzenie Rady (UE) nr 269/2014 z dnia 17 marca 2014 r.[vi]

Zakazy podróżowania mogą stanowić praktyczną przeszkodę dla wymaganych osobistych stawiennictw, ale można się spodziewać, że po pandemii wirusa COVID-19, kiedy to upowszechniło się korzystanie z wideokonferencji i wirtualnych rozpraw arbitrażowych, bariery te będą mniejsze.[vii]

Wreszcie, podmiotowi objętemu sankcjami może być trudniej uzyskać finansowanie ze strony osób trzecich.

4. Czy orzeczenie arbitrażowe wydane przeciwko stronie ukaranej może zostać wykonane?

W większości przypadków wykonanie zagranicznych orzeczeń arbitrażowych odbywa się na podstawie Konwencji Nowojorskiej ("Konwencja o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych"). W praktyce jednym z najistotniejszych powodów odmowy wykonania orzeczenia arbitrażowego jest jego sprzeczność z podstawowymi zasadami systemu prawnego, w którym orzeczenie ma być wykonane (ordre public). Jeśli orzeczenie arbitrażowe z udziałem strony ukaranej ma być wykonane, może to naruszać ordre public jeśli, na przykład, wykonanie ma nastąpić w kraju objętym sankcjami lub w kraju nakładającym sankcje. Z dzisiejszej perspektywy trudno jest ocenić, jak będzie przebiegało wykonywanie orzeczeń arbitrażowych w związku z sankcjami wobec Rosji i Białorusi. Prawdopodobnie będzie to zależało od konkretnego przypadku. Jeśli egzekucja będzie dopuszczalna, mogą pojawić się pewne zastrzeżenia. Można sobie na przykład wyobrazić, że kwota będąca przedmiotem sporu zostanie zdeponowana i wypłacona dopiero po zniesieniu sankcji. Nie wiadomo, jak ta kwestia rozwinie się w najbliższych tygodniach i miesiącach.

[i] Zob. również Victoria Clark, "Sankcje i klauzule arbitrażowe" (Blog Arbitrażowy Prawa Praktycznego, 23 sierpnia 2019 r.) <http://arbitrationblog.practicallaw.com/sanctions-and-arbitration-clauses/>.

[ii] Zob. np. art. 1 ust. 3 Regulaminu wiedeńskiego 2021.

[iii] Zob. też John Beechey, Jacomijn van Haersolte-van Hof i Annette Magnusson, "The potential impact of the EU sanctions against Russia on international arbitration administered by EU-based institutions" (ICC, LCIA, and SCC, 17 czerwca 2015 r.) 4 <https://sccinstitute.com/media/80988/legal-insight-icc_lcia_scc-on-sanctions_17-june-2015.pdf>; Konstantin Kroll, "Impact of sanctions on international arbitration involving Russian parties: new developments" (Practical Law Arbitration Blog, 23 czerwca 2020 r.) <http://arbitrationblog.practicallaw.com/impact-of-sanctions-on-international-arbitration-involving-russian-parties-new-developments/>.

[iv] Bardziej szczegółowe omówienie nowych przepisów rosyjskiego kodeksu postępowania arbitrażowego (handlowego) oraz ich interpretacji można znaleźć w Evgeniya Rubinina, "Russian Sanctions Law Bares Its Teeth: Rosyjski Sąd Najwyższy zezwala rosyjskim stronom objętym sankcjami na odstąpienie od umów arbitrażowych" (Kluwer Arbitration Blog, 22 stycznia 2022 r.) <http://arbitrationblog.kluwerarbitration.com/2022/01/22/russian-sanctions-law-bares-its-teeth-the-russian-supreme-court-allows-sanctioned-russian-parties-to-walk-away-from-arbitration-agreements/>.

[v] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=uriserv%3AOJ.LI.2022.042.01.0015.01.ENG&toc=OJ%3AL%3A2022%3A042I%3ATOC.

[vi] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A32014R0269.

[vii] Więcej na temat wirtualnych rozpraw arbitrażowych, jak również na temat należytego procesu, zob. na przykład Sharon Schmidt, "Austria: The Austrian Supreme Court, Due Process and Covid-19: Conducting Virtual Arbitration Hearings Over Party Objections" (OBLIN Adwokaci i radcowie prawni, 22 stycznia 2021 r.) <https://oblin.at/newsletter/austria-the-austrian-supreme-court-due-process-and-covid-19-conducting-virtual-arbitration-hearings-over-party-objections/>.