Ludzka pamięć jest kształtowana przez subiektywne wyobrażenia o rzeczywistości. Wraz z upływem czasu czynniki zewnętrzne mogą spowodować, że doświadczenie jednostki zostanie poważnie zmienione lub nawet całkowicie zniekształcone. Od czasu powołania przez Komisję MTK Grupy Zadaniowej ds. maksymalizacji wartości dowodowej zeznań świadków (Grupa Zadaniowa), kwestie związane z psychologią pamięci ludzkiej zyskały nowe zainteresowanie wśród społeczności arbitrów.

Biorąc pod uwagę kruchą i zmienną naturę pamięci, mandat Grupy Zadaniowej koncentrował się na wysiłkach mających na celu rozważenie wpływu, jaki poleganie na potencjalnie skompromitowanych dowodach może mieć na perspektywę sprawiedliwego rozstrzygnięcia sporu. Poza dostrzeżeniem ryzyka korupcji dowodów, prace podjęte przez członków Grupy mają na celu ponowne przemyślenie powszechnych praktyk przygotowywania i przedstawiania zeznań świadków w kontekście arbitrażu międzynarodowego. Opierając się na spostrzeżeniach zawartych wcześniej w przemówieniu wygłoszonym przez barrister Toby Landau QC, zatytułowanym "Unreliable Recollections, False Memories and Witness Testimony" (Niewiarygodne wspomnienia, fałszywe wspomnienia i zeznania świadków), swój niedawno opublikowany raport na temat "Dokładności pamięci świadków faktów w międzynarodowym arbitrażu".¹ (Raport), zawiera wskazówki dla radców prawnych i arbitrów, wskazując środki mające na celu zwiększenie wartości dowodowej zeznań świadków.

W dalszej części omówiony zostanie cel Raportu oraz znaczenie jego ustaleń dla praktyków arbitrażu. Odniesiono się również do kluczowych rozważań i środków przedstawionych w raporcie, które stanowią wskazówki dla wewnętrznych i zewnętrznych doradców podczas współpracy ze świadkami lub przygotowywania zeznań.

Cel sprawozdania

Jako kluczowe źródło informacji, na których opierają się ostateczne decyzje trybunałów, zeznania świadków pozostają integralną częścią postępowania arbitrażowego. Niezależnie jednak od ich znaczenia, w sprawozdaniu uznano, że proces przygotowania i przedstawienia zeznań świadków jest nie tylko kosztowny, ale również bardzo czasochłonny: "przedstawienie ustnych dowodów jest jedną z głównych funkcji "końcowego" przesłuchania, często trwającą kilka dni" (s. 6). Aby uniknąć znacznych strat spowodowanych bodźcami zewnętrznymi, które mogą negatywnie wpłynąć na dokładność relacji świadków, a tym samym podważyć ich wiarygodność, w sprawozdaniu zwrócono uwagę na metody minimalizacji ryzyka, które mogłoby utrudnić, zepsuć lub w inny sposób wpłynąć na prawidłowe przypominanie sobie wydarzeń z przeszłości.

Starając się przedstawić sugestie dotyczące tego, jak skutecznie zachować pamięć świadków w kontekście arbitrażu międzynarodowego, Raport nie tylko odnosi się do prac samej Grupy Zadaniowej, lecz także uwzględnia wyniki niezależnych badań zleconych przez dr Kimberley A. Wade (Wydział Psychologii, Uniwersytet w Warwick). Dokładniej rzecz ujmując, sprawozdanie koncentruje się kolejno na następujących kwestiach:

Po pierwsze, zbadanie i zweryfikowanie wniosków z badań terenowych przeprowadzonych przez psychologów specjalizujących się w ludzkiej pamięci w celu ustalenia zakresu zawodności ludzkiej pamięci i jej znaczenia w odniesieniu do świadków;

Po drugie, ustalenie korelacji i potencjalnego wpływu błędnej pamięci na zeznania świadków w arbitrażu międzynarodowym;

Po trzecie, rozważenie, w jakim stopniu dokładność pamięci świadków ma jakiekolwiek znaczenie w kontekście międzynarodowego postępowania arbitrażowego;

Po czwarte, nakreślenie sugerowanych środków, które należy przyjąć w celu poprawy dokładności pamięci świadków;

Na koniec przedstawia przegląd najlepszych praktyk, które należy stosować, zachęcając jednocześnie czytelników do należytego uwzględnienia stosowności i użyteczności takich środków w danym kontekście.

Istniejące badania naukowe dotyczące pamięci i zeznań naocznych świadków

Sekcja II: s. 10-14

Zgodnie z sekcją II sprawozdania, istnieje wiele okoliczności, które mogą powodować zwiększone ryzyko wywierania wpływu na świadków. Taka korupcja jest szczególnie szkodliwa w kontekście sporów handlowych i może być spowodowana przez szereg czynników, wpływających na sposób pozyskiwania i przygotowywania zeznań świadków.

Frazowanie

pkt 2.09-2.12

W sprawozdaniu sugeruje się, że kwalifikacja deskryptorów stosowanych w pytaniach zadawanych świadkom może w istotny sposób zmienić udzielane odpowiedzi. W zależności od użytego sformułowania świadkowie mogą odpowiednio dostosować swoje odpowiedzi, np. "często" w stosunku do "sporadycznie"; "jak długo" w stosunku do "jak krótko".

Efekt dezinformacji

pkt 2.13-2.21

Kolejnym czynnikiem wpływającym jest "efekt dezinformacji", który w sprawozdaniu wykorzystano do opisania koncepcji, zgodnie z którą narażenie na wprowadzające w błąd informacje po zdarzeniu może zakłócić wspomnienie tego zdarzenia. Takie przekazywanie błędnych informacji może wynikać z wymiany informacji między wieloma osobami znającymi istotne fakty (współświadkowie), które mogą nadpisać istniejącą pamięć faktów. Może to być również spowodowane wprowadzeniem dodatkowych niedokładnych szczegółów uzupełniających wspomnienia danej osoby o wydarzeniach z przeszłości lub poprzez proces wielokrotnego powtarzania faktów w dłuższym okresie czasu.

Fałszywe wspomnienia

pkt 2.22-2.25

Fałszywe wspomnienia są również wymieniane jako przyczyna powstawania niepełnych relacji świadków. W niniejszym sprawozdaniu opisano przypadki, w których fotografie wzbogacone cyfrowo lub dokumenty poddane manipulacji są wykorzystywane do zmiany pamięci w sposób prowadzący do sztucznego sfabrykowania wydarzeń, które w rzeczywistości nie miały miejsca, jak się twierdzi.

Wpływ opowiadania na późniejsze zapamiętywanie

pkt 2.26-2.28

Wreszcie, Raport stwierdza, że opowiadanie historii z określonej perspektywy może powodować stronniczość i zagrażać autentyczności wspomnień lub narracji o danym wydarzeniu. Dlatego też zaproponowano szereg sugestii mających na celu maksymalne zwiększenie kompletności zeznań świadków, w tym (pkt 2.29-2.32):

• Dopilnowanie, aby świadkowie złożyli pełną relację bezpośrednio po zdarzeniu;
• Powstrzymanie się od wzmacniania niepewnych odpowiedzi, które mogłyby fałszywie podnieść pewność siebie świadka w kwestii, co do której w rzeczywistości nie ma on pewności;
• Przypomnienie świadkom, że istota ich zadania polega na relacjonowaniu zdarzenia i czynieniu tego w oparciu o własną wiedzę na ten temat;
• Zachęcanie świadków do wskazania źródła ich wiedzy.

Pamięć świadków w kontekście arbitrażu międzynarodowego

Sekcja III: str. 14-16

Część III zawiera ocenę wyników badania empirycznego, w którym wzięło udział 316 uczestników z różnych branż i zajmujących różne stanowiska. Wyniki ujawniają, że podobnie jak w przypadku kontekstu prawa karnego, pamięć świadków jest również narażona na błędy w kontekście biznesowym, co stwarza podobne ryzyko zniekształcenia kluczowych dowodów.

Dokładność pamięci świadków i jej znaczenie w arbitrażu międzynarodowym

Sekcja IV: s. 16-20

W oparciu o istniejące badania w sprawozdaniu stwierdza się, że pamięć nie jest "podobna do utrwalonego obrazu, który "odzyskuje się" w razie potrzeby, lecz raczej jest procesem dynamicznym, na który mogą mieć wpływ późniejsze wydarzenia" (s. 7). W sekcji IV przeanalizowano cele, dla których zeznania świadków są wykorzystywane w arbitrażu międzynarodowym, oraz konteksty, w których ważność takich dowodów może odgrywać bardziej znaczącą rolę. W sprawozdaniu wskazano czynniki oraz podmioty, które mogą przyczynić się do zniekształcenia ludzkiej pamięci lub je wzmocnić, a mianowicie:

• Wiele podmiotów, np. prawnicy wewnętrzni, prawnicy zewnętrzni, współpracownicy i przełożeni;
• Informacje uzyskane po zdarzeniu, na które wpływ mają np. postrzeganie kulturowe, język i uprzedzenia poznawcze arbitrów, obrońców i świadków.

Środki, które można podjąć w celu zwiększenia dokładności zeznań świadków

Sekcja V: str. 20-26

W sekcji V przedstawiono sugestie, które mogą zostać przyjęte przez wewnętrznych i zewnętrznych radców prawnych w odniesieniu do gromadzenia i przedstawiania dowodów bez naruszania pamięci świadków, między innymi:

In-House Counsel

pkt 5.5

• Uzyskanie pisemnych i ustnych relacji świadków w czasie, gdy miały miejsce istotne wydarzenia;
• Prowadzenie przesłuchań świadków z udziałem zewnętrznego doradcy przy najbliższej okazji;
• Zniechęcanie do dyskusji w gronie świadków i organizowanie indywidualnych spotkań;
• Unikanie przedstawiania potencjalnym świadkom "linii partyjnej" w celu uniknięcia modyfikacji przekazanych relacji.

Doradca zewnętrzny

pkt 5.6-5.30

• Rozmowy kwalifikacyjne (pkt 5.7-5.10)
  • Prowadzenie indywidualnych przesłuchań świadków na najwcześniejszym możliwym etapie;
  • Prowadzenie dokładnego rejestru rozmów, jeśli jest to konieczne;
  • Unikanie udzielania informacji zwrotnych, interweniowania, podsumowywania lub wpływania w inny sposób na odpowiedź świadka;
  • Stawianie otwartych, niewprowadzających pytań przy użyciu bezstronnego języka;
  • Powstrzymanie się od dostarczania świadkom dokumentów w celu wypełnienia luk w narracji bez uprzedniego umożliwienia im opowiedzenia o ich własnym rozumieniu faktów.

• Ocena informacji o świadku (pkt 5.11-5.21)
  • Rozważania na temat upływu czasu;
  • Ocena, czy odpowiedź może wywołać zakłopotanie lub nieść ze sobą szersze konsekwencje dla świadka;
  • Porównanie zewnętrznych lub neutralnych dowodów współczesnych z relacjami świadków.

• Przygotowywanie zeznań świadków (pkt 5.22-5.28)
  • Stworzenie listy głównych tematów, na które świadkowie powinni odpowiedzieć we własnym zakresie przed spotkaniem wstępnym;
  • Rozważenie możliwości poproszenia świadków o przygotowanie pierwszego projektu zeznań, aby zachować ich własny głos;
  • Zachęcanie, aby zeznania świadków były przygotowywane indywidualnie, a nie wspólnie ze współświadkami;
  • Przypominanie świadkom, aby rozróżniali pomiędzy przywoływaniem faktów z wiedzy osobistej a dodatkowymi informacjami dotyczącymi zdarzenia, które mogli uzyskać z innych źródeł.

Komentarz

Łącząc naukę i praktykę w zakresie zeznań świadków, Raport stanowi istotne narzędzie doradcze, które umożliwia stronom, doradcom i trybunałowi rozważenie i podjęcie wszelkich niezbędnych kroków w celu ochrony i zachowania pamięci świadków na wczesnym etapie. Znaczenie dokładnych zeznań świadków podkreśla fakt, że "decyzja trybunału co do meritum sprawy często zależy, w różnym stopniu, od świadka, którego zeznania zostały przedstawione" (str. 6). W sprawozdaniu zauważono, że "jednym z ważnych osądów, które członkowie trybunału będą musieli często podejmować, jest określenie wiarygodności świadka oraz wagi, jaką należy nadać zeznaniom świadka" (s. 6), jednak praktykom przypomina się również, że niedoskonałość pamięci nie unieważnia wartości dowodowej złożonych zeznań. Niewyczerpująca lista sugerowanych środków służących ograniczeniu błędów pamięciowych jest wyraźnym odzwierciedleniem intencji grupy zadaniowej, aby nie opowiadać się za uniwersalnym, "uniwersalnym" podejściem. Zamiast tego praktyków zachęca się do uwzględnienia złożoności ludzkiej pamięci oraz świadomości potencjalnych zniekształceń - do podjęcia odpowiednich kroków "w rozsądnym zakresie, tak aby decyzja wydana [przez sąd] mogła być sprawiedliwa" (s. 9).

Przypis

1. Dostępne przez: https://iccwbo.org/content/uploads/sites/3/2020/11/icc-arbitration-adr-commission-report-on-accuracy-fact-witness-memory-international-arbitration-english-version.pdf.

Treść tego artykułu ma na celu dostarczenie ogólnego przewodnika na ten temat. Należy zwrócić się o poradę specjalistyczną dotyczącą konkretnych okoliczności.